طرح توجیهی پرورش شترمرغ

طرح توجیهی پرورش شترمرغ به بررسی جوانب مختلف راه اندازی این کسب و کار پرداخته است. پرورش شترمرغ به‌عنوان یکی از رشته‌های نوین دامپروری، امروزه به‌دلیل مزایای فراوان اقتصادی و زیست‌محیطی اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. در ایران و بسیاری از کشورهای جهان، تقاضا برای محصولات شترمرغ شامل گوشت کم‌چرب و پر از پروتئین، تخم مرغ‌های با ارزش غذایی بالا و چرم‌های مقاوم شترمرغ روزبه‌روز افزایش می‌یابد. از این رو، سرمایه‌گذاری در حوزه پرورش شترمرغ می‌تواند به‌عنوان یک فرصت سودآور تلقی شده و به توسعه صنایع جانبی همچون تولید خوراک و فرآوری محصولات شترمرغ منجر شود. همچنین شترمرغ برخلاف بسیاری از طیور صنعتی، مقاومت بیشتری در شرایط اقلیمی خشک و نیمه‌خشک دارد که زمینه‌ی گسترش پرورش شترمرغ را در مناطق کم‌آب کشور فراهم می‌کند.

از دیدگاه اقتصادی، پرورش شترمرغ مزایایی نظیر بازدهی بالا و دوره‌ی پرورش نسبتاً کوتاه (حدود یک سال تا زمان بلوغ تولید مثلی) را ارائه می‌دهد. گوشت شترمرغ به علت کم بودن چربی و کلسترول، مورد توجه بازار سلامت‌محور است و تخم‌مرغ شترمرغ با داشتن ابعاد بزرگ و مواد مغذی متراکم، برای تولید داروهای غذایی جذابیت دارد. علاوه بر این، پوست شترمرغ به‌عنوان یکی از باکیفیت‌ترین چرم‌های صنعت پوشاک و چرم‌دوزی شناخته می‌شود و از آن می‌توان در تولید کیف، کفش و لوازم لوکس استفاده کرد. به خاطر همه این موارد، پرورش شترمرغ نه‌تنها می‌تواند به تأمین غذای سالم و محصولات لوکس کمک کند، بلکه به اشتغال‌زایی و ایجاد زنجیره‌ی تولیدی کامل در مناطق روستایی نیز یاری می‌رساند.

انواع نژاد شترمرغ و ویژگی‌های هر نژاد

در فرآیند پرورش شترمرغ آشنایی با نژادهای مختلف شترمرغ و ویژگی‌های هر کدام از اهمیت بالایی برخوردار است. در دنیا چهار زیرگونه (ساب‌اسپیشیز) اصلی شترمرغ شناسایی شده است که در ادامه به معرفی آنها، ویژگی‌های بارز و مناطق اصلی پراکنششان می‌پردازیم:

۱- شترمرغ سرخ‌گردن  (North African/Barbary Ostrich)

نام علمی: Struthio camelus camelus

منطقه پراکنش بومی: شمال آفریقا (کشورهایی همچون مراکش، الجزایر، لیبی، مصر)

مشخصات ظاهری و ویژگی‌ها:

رنگ گردن و سینه مایل به قرمز و کمرنگ‌تر نسبت به نژادهای دیگر

پرها در نرها عمدتاً سیاه و سفید (سیاه روی بدن و پرهای سفید در بال و دم) و در ماده‌ها قهوه‌ای مایل به خاکستری

اندازه بزرگ و جثه قوی؛ وزن نرها تا ۱۴۰–۱۶۰ کیلوگرم و ماده‌ها حدود ۱۲۰–۱۳۰ کیلوگرم

مقاومت نسبتاً خوب در برابر گرما، اما تحمل پایین در برابر سرمای شدید

مزایا برای پرورش:

تولید گوشت با کیفیت بالا و کم‌چرب

تولید چرم مرغوب که در صنعت کیف و کفش کاربرد دارد

سازگاری مناسب با اقلیم خشکِ مناطق شمال آفریقا

۲- شترمرغ ماسایی یا شرق آفریقایی  (East African/Masai Ostrich)

نام علمی: Struthio camelus massaicus

منطقه پراکنش بومی: شرق آفریقا (سومالی، کنیا، تانزانیا)

مشخصات ظاهری و ویژگی‌ها:

گردن برجسته با خطوط قرمز رنگ و پوست دور چشم مایل به قرمز

پرهای بال و دم در نرها تقریباً سیاه و در ماده‌ها قهوه‌ای تیره

جثه بزرگ اما کمی چابک‌تر از نژادهای دیگر؛ وزن نرها حدود ۱۲۰–۱۴۰ کیلوگرم و ماده‌ها حدود ۱۱۰–۱۲۵ کیلوگرم

مقاومت بالاتر در برابر دمای متغیر (خصوصاً در نواحی نیمه‌گرمسیری)

مزایا برای پرورش:

افزایش بازده تولید تخم به‌دلیل استقامت در شرایط نامساعد

راندمان بالای رشد در شرایط آب‌وهوایی متغیر

گوشت نسبتاً باکیفیت و چرب کمتر نسبت به شترمرغ وحشی

۳- شترمرغ آفریقای جنوبی یا آبی‌گردن (South African/Blue-Necked Ostrich)

نام علمی: Struthio camelus australis

منطقه پراکنش بومی: جنوب آفریقا (آفریقای جنوبی، نامیبیا، بوتسوانا)

مشخصات ظاهری و ویژگی‌ها:

رنگ گردن در نرها متمایل به آبی روشن است؛ سینه و گلوی آبی رنگ

پرهای بدن نرها سیاه و پرهای دم و بال سفید

اندازه بزرگ و جثه بسیار حجیم؛ وزن نرها تا ۱۵۰–۱۷۰ کیلوگرم و ماده‌ها حدود ۱۳۰–۱۴۵ کیلوگرم

سرعت رشد بالا و رسیدن سریع به بلوغ تولید مثلی (حدود ۱۰–۱۲ ماه)

مقاومت خوب در برابر گرما و روزهای خشک

مزایا برای پرورش شترمرغ:

بیشترین حجم تولید گوشت و چرم در بین نژادها

تولید تخم با اندازه بزرگ که در صنایع فرآوری تخم‌مرغ کاربرد دارد

سازگاری بسیار بالا با شرایط پرورش تجاری و استانداردهای صنعتی

۴- شترمرغ سومالی یا بلوک‌پلوم  (Somali Ostrich)

نام علمی : Struthio camelus molybdophanes

منطقه پراکنش بومی: شمال شرقی آفریقا (سومالی، اتیوپی، مناطق شرقی کنیا)

مشخصات ظاهری و ویژگی‌ها:

گردن و سر مایل به آبی-خاکستری و فاقد رنگ قرمز یا آبی پررنگ در نرها

پرهای بدن نرها تیره‌تر از سایر نژادها و ماده‌ها قهوه‌ای روشن

وزن نرها حدود ۱۲۰–۱۴۰ کیلوگرم و ماده‌ها حدود ۱۱۰–۱۳۰ کیلوگرم

مقاومت بسیار عالی در برابر گرمای شدید و خشکی بیابانی

مزایا برای پرورش شترمرغ:

تحمل بالای خشکی و کمبود آب؛ مناسب مناطق با بارش بسیار کم

مقاومت طبیعی در برابر برخی بیماری‌های بومی منطقه شرقی آفریقا

پوست و چرم با کیفیت مناسب، اما حجم تولید چرم کمتر از نژاد آبی‌گردن

گونه اقتصادی ‌تر برای پرورش شترمرغ

با توجه به ملاحظات اقتصادی و عملیاتی، نژاد شترمرغ آفریقای جنوبی یا آبی‌گردن (Struthio camelus australis) به‌عنوان اقتصادی‌ترین گونه برای پرورش شترمرغ شناخته می‌شود. دلایل اصلی این انتخاب عبارتند از:

بازدهی بالای تولید گوشت و چرم

نرهای شترمرغ آبی‌گردن با وزن بالاتر و جثه حجیم‌تر، میزان قابل توجهی گوشت کم‌چرب و پروتئین‌دار تولید می‌کنند که متقاضیان بالایی در بازار داخلی و صادرات دارد.

چرم آنها نسبت به دیگر زیرگونه‌ها ضخیم‌تر و باکیفیت‌تر است که در صنعت کیف و کفش و محصولات لوکس دارای ارزش افزوده بیشتری است.

سرعت رشد و دوره بلوغ کوتاه‌تر

شترمرغ آبی‌گردن معمولاً در ۱۰–۱۲ ماهگی به بلوغ تولید مثلی می‌رسد و این باعث کاهش زمان بازگشت سرمایه در پروژه‌های پرورش شترمرغ می‌شود.

سرعت رشد جوجه‌ها نیز بیشتر است که در نتیجه دوره پرورش تا وزن کشتار کوتاه‌تر شده و هزینه‌های خوراک و نگهداری کاهش می‌یابد.

سازگاری با شرایط صنعتی و مدیریتی

این زیرگونه به‌دلیل سازگاری مطلوب با قفس‌ها و سیستم‌های دسته‌جمعی، نگهداری و مدیریت آسان‌تری دارد که هزینه‌های نیروی کار و زیرساخت را کاهش می‌دهد.

مقاومت مناسب در برابر گرما و تابش آفتاب باعث می‌شود نیازی به امکانات سرمایشی یا سیستم‌های پیچیده نداشته باشد.

تقاضای بالاتر در بازار

هم در بازار گوشت سالم و هم در بازار چرم لوکس، محصولات شترمرغ آبی‌گردن طرفداران بیشتری دارد. این تقاضای بالا قیمت‌گذاری بهتری را برای گوشت و چرم فراهم می‌کند و سود خالص واحد تولید را افزایش می‌دهد.

پشتیبانی فنی و تجربیات جهانی

اکثر مزارع صنعتی بزرگ پرورش شترمرغ در سطح دنیا از نژاد آبی‌گردن استفاده می‌کنند و دانش فنی، پروتکل‌های تغذیه و بهداشتی برای این زیرگونه کاملاً در دسترس است.

در کشور ایران نیز بیشتر پرونده‌های موفق پرورش شترمرغ مربوط به این نژاد بوده است و انجمن‌ها و کارشناسان فعال در زمینه پرورش شترمرغ تجربه‌ی بیشتری در خصوص این گونه دارند.

به این دلایل، چنانچه هدف از پرورش شترمرغ دستیابی به حداکثر سود اقتصادی و بازده سرمایه‌گذاری باشد، انتخاب نژاد آفریقای جنوبی (شترمرغ آبی‌گردن) بهترین گزینه خواهد بود.

نکته نهایی: در هر مرحله از پرورش شترمرغ، علاوه بر انتخاب نژاد مناسب، رعایت دقیق اصول تغذیه‌ای، بهداشتی و مدیریت پرورش، تأمین زیرساخت‌های مناسب (محوطه باز با سایه‌بان، تجهیزات آب و خوراک‌دهی صحیح، سیستم جمع‌آوری کود و زباله، و امکانات واکسیناسیون و قرنطینه)، و مطالعه بازار هدف از موارد کلیدی موفقیت اقتصادی محسوب می‌شود.

جهت دانلود دستورالعمل و ضوابط فنی طرح توجیهی پرورش شترمرغ اینجا کلیک کنید.

جهت دانلود دستورالعمل و ضوابط فنی طرح توجیهی پرورش شترمرغ  بر اساس آخرین مصوبه اینجا کلیک کنید.

اصول تغذیه ای و بهداشتی در پروش شترمرغ

برای موفقیت در پرورش شترمرغ، عایت دقیق اصول تغذیه‌ای ضروری است. در پرورش شترمرغ باید جوجه‌ها از روز اول با خوراک سرشار از پروتئین (۲۰–۲۲٪ پروتئین خام) و انرژی مناسب تغذیه شوند تا رشد مطلوب در دوره‌ی پرورش شترمرغ رقم بخورد. در فازهای بعدی پرورش شترمرغ، تعادل کلسیم و فسفر باید به‌گونه‌ای باشد که اسکلت و پوسته تخم تقویت گردد. تأمین ویتامین‌های A، D3 و E در خوراک، از دیگر ارکان حیاتی پرورش شترمرغ است تا عملکرد تولید مثل و سلامت عمومی حفظ شود.

از سوی دیگر، عایق‌کاری بهداشتی در مزارع پرورش شترمرغ اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. در هر مرحله از پرورش شترمرغ باید محوطه دام تمیز و خشک نگه داشته شود تا خطر بیماری‌های انگلی و باکتریایی به حداقل برسد. ضدعفونی منظم آشیانه‌ها و لانه‌ها در پرورش شترمرغ از گسترش بیماری‌های ویروسی مانند نیوکاسل و آنفلوآنزای طیور جلوگیری می‌کند. واکسیناسیون منظم و قرنطینه‌ی جوجه‌های جدید هم جزو الزامات پایه‌ای پرورش شترمرغ است تا علاوه بر سلامت گله، بهره‌وری اقتصادی در پرورش شترمرغ تضمین شود.

زیرساخت های حداقلی برای پرورش شترمرغ

برای راه‌اندازی یک قطعه حداقلی پرورش شترمرغ با صرفه اقتصادی، باید نکات زیر را در نظر بگیرید:

۱- زیرساخت‌های محوطه و فنس‌کشی

• مساحت حداقلی: برای شروع اقتصادی پرورش شترمرغ حداقل به ۱.۵ تا ۲ هکتار زمین نیاز دارید. این فضا امکان گردش روزانه و تفکیک گروه‌ها (جوجه، نیمچه، بالغ) را فراهم می‌کند.
• فنس‌کشی: باید فنس‌ها حداقل ۲.۵ متر ارتفاع داشته باشند تا از فرار شترمرغ جلوگیری شده و در برابر حیوانات مزاحم مقاوم باشند. در کنار فنس‌کشی، دروازه‌های فلزی محکم برای ورود و خروج تجهیزات باید پیش‌بینی شود.
• سایه‌بان و آشیانه: برای پرورش شترمرغ در هر بخش (جوجه، نیمچه، بالغ) نیاز به سایه‌بان ساده با پوشش توری هست تا از تابش مستقیم آفتاب و بارش باران جلوگیری کند. آشیانه یا سوله کوچک (با کف بتنی یا خاکی مناسب) برای دوره‌های بارندگی یا سرمای شدید ضروری است.

۲- تجهیزات خوراک‌دهی و آبخوری

• دانخوری و آبخوری اتوماتیک: برای پرورش شترمرغ باید دانخوری‌های فلزی مقاوم و به‌صورت آویز یا زمین‌نشین تهیه شود تا دسترسی آسان شترمرغ‌ها به خوراک داشته باشند. آبخوری‌های یخ‌شکن یا اتوماتیک با ظرفیت متوسط (هر دستگاه برای حداقل ۱۰–۱۵ قطعه شترمرغ) بهترین گزینه‌‌اند.
• سیستم تغذیه فازی: جوجه‌ها در ۱۰ روز اول به دان با پروتئین بالاتر نیاز دارند، بنابراین دانخوری‌های جداگانه برای فازهای مختلف پرورش شترمرغ لازم است.
• مخزن ذخیره خوراک: حداقل یک مخزن ۵۰۰ تا ۱۰۰۰ کیلویی کنار دانخوری‌ها نصب کنید تا در تأمین مداوم خوراک پرورش شترمرغ دچار وقفه نشوید.

۳- تجهیزات جوجه‌کشی و مراقبت از جوجه‌ها

• انکوباتور یا دستگاه جوجه‌کشی کوچک: برای پرورش شترمرغ در مقیاس آغازین نیاز به یک دستگاه جوجه‌کشی ۳۰۰–۵۰۰ تخم دارید. این دستگاه باید قابلیت کنترل دما (۳۷.۵–۳۸ درجه) و رطوبت (۲۸–۳۰٪) را داشته باشد.
• بروُدر (گرم‌کن جوجه): اولین مرحله پس از هچ جوجه‌ها، استفاده از بروُدر با لامپ حرارتی برای نگهداری دما در محدوده ۳۲–۳۴ درجه سانتی‌گراد است تا جوجه‌ها دچار شوک حرارتی نشوند.
• تجهیزات بهداشتی: سرنگ، قیچی نوک‌تیز برای نوک‌کِشی جوجه (در صورت نیاز)، داروهای ضد انگلی و ضد باکتریال پایه برای دوره قرنطینه، و ملزومات واکسیناسیون (سرنگ و واکسن نیوکاسل/انفلوآنزا) برای حفظ بهداشت و ایمنی گله پرورش شترمرغ.

۴- امکانات رفاهی و بهداشتی

• سیستم زهکشی ساده: مناطق تغذیه و نگهداری جوجه تا حد ممکن بایستی دارای شیب ملایم و زهکشی مناسب باشند تا فضولات و رطوبت تجمع پیدا نکند. این موضوع در پرورش شترمرغ برای کاهش بروز بیماری‌های داخلی و انگلی حیاتی است.
• بستر بسترک (شن یا کاه‌کلش): برای کف سالن و آشیانه، استفاده از بسترک ضخیم (حدود ۱۰–۱۵ سانتی‌متر) به جذب رطوبت و کاهش استرس پرندگان کمک می‌کند. هر هفته بسترک باید تعویض یا خشک شود تا محیط پرورش شترمرغ سالم باقی بماند.
• تجهیزات بهداشتی مربوط به دامپزشکی: ترازوی مخصوص وزن‌کشی دوره‌ای (هر ۱۵ روز یکبار برای جوجه‌ها و هر ماه برای بالغ‌ها) برای پایش رشد در پرورش شترمرغ لازم است. به علاوه، سرنگ‌های واکسیناسیون و مواد ضدعفونی‌کننده (فرمالین یا یون‌سرب) برای کنترل آلودگی محیطی ضروری است.

۵- سوله و انبار تجهیزات

• انبار خوراک و ملزومات: حداقل یک انبار کوچک (۱۰–۱۵ متر مربع) برای نگهداری دان، دارو، واکسن و ابزارهای پرورش شترمرغ باید داشته باشید تا از رطوبت و آفات حفظ شود.
• سوله تابستانه/زمستانه: بسته به اقلیم، نیاز به سوله‌هایی با پوشش عایق موقت دارید تا دمای داخل سالن را کنترل کرده و استرس گرمایی یا سرمایی پرندگان را کاهش دهد.

۶- انتخاب منطقه مناسب برای پرورش شترمرغ

• اقلیم گرم و خشک: بهترین مناطق برای پرورش شترمرغ مناطقی با تابستان گرم و زمستان معتدل است. استان‌های کرمان، یزد، سیستان و بلوچستان و بخش‌هایی از هرمزگان شرایط مناسبی دارند. در این مناطق دمای بالا در تابستان و خشکی هوا به سلامت عمومی پرندگان کمک می‌کند.
• دسترسی به منابع آب: گرچه شترمرغ نسبت به کم‌آبی مقاوم است، اما برای پرورش شترمرغ باید به تأمین آب تازه (هر قطعه بالغ حدود ۵–۷ لیتر آب در روز) توجه کنید؛ بنابراین مناطقی که چاه آب مطمئن یا دسترسی به منابع آب عمیق دارند ارجح‌اند.
• نزدیکی به بازار: برای کاهش هزینه‌های حمل و نقل دامداران، مناطق نزدیک به مراکز عمده فروش گوشت و چرم (شهرهای بزرگ مانند کرمان و یزد) ترجیح داده می‌شوند. در این صورت بخش اعظم هزینه‌های لجستیکی در پرورش شترمرغ کاهش می‌یابد.
• شرایط زمستانی معتدل: مناطق با سرمای شدید یا زمستان‌های طولانی برای پرورش شترمرغ مناسب نیستند؛ زیرا شترمرغ در سرمای زیر صفر نیازمند تأمین گرمایش است که هزینه‌ها را افزایش می‌دهد. برای مثال، نواحی مرکزی و شرقی استان یزد و کرمان بهترین تعادل دمایی را دارند.

با رعایت موارد فوق، یک قطعه حداقلی پرورش شترمرغ با هزینه معقول و بهره‌وری مناسب قابل راه‌اندازی است. انتخاب زمین با فنس‌کشی محکم، تأمین تجهیزات دانخور و آبخور اتوماتیک، دستگاه جوجه‌کشی و بروُدر استاندارد، و قرارگیری در منطقه گرم و خشک با دسترسی به آب از مهم‌ترین مراحل موفقیت در پرورش شترمرغ به شمار می‌آیند.

مقدار زمین متناسب با ظرفیت های مختلف جهت پرورش شتر مرغ

. شتر مرغ گوشتی با ظرفیت از کمتر از سیصد قطعه، “به ازاء هر قطعه پنجاه متر مربع”

. شتر مرغ گوشتی ظرفیت از سیصد قطعه به بالا “به ازاء هر قطعه هفتاد متر مربع”

. شتر مرغ مولد با ظرفیت کمتر از یکصد و پنجاه ،قطعه “به ازاء هر قطعه مولد نر و ماده پانصد متر مربع”

. شتر مرغ مولد ظرفیت از یکصد و پنجاه قطعه به بالا “به ازاء هر قطعه مولد نر و ماده چهارصد متر مربع”

. شتر مرغ توام با ظرفیت کمتر از یکصد و پنجاه ،قطعه “به ازاء هر قطعه مولد نر و ماده هفتصد و هشتاد متر مربع”

. شتر مرغ توام ظرفیت از یکصد و پنجاه قطعه به بالا “به ازاء هر قطعه مولد نرو ماده ششصدوده متر مربع”